Có mùa xuân là có thi ca. Thi ca là biểu tượng, tia chớp đầu tiên của mọi ý nghĩ, ngôn ngữ, tình cảm, tâm hồn. Cho nên cứ mỗi dịp xuân đến người ta lại ngồi quây quần bên tách trà để nói về thơ, viết về thơ và ca tụng thơ. Thơ mùa xuân rất nhiều, lắm bài hay nhưng khó tránh khỏi sự trùng ý, trùng từ và trùng cảnh. Bàn về thơ đã khó mà bàn về thơ xuân lại càng khó hơn. Nhân đây chúng ta cũng thử một lần lặn lội đi vào thâm sơn chọn lọc vài ba áng thi tiêu biểu để đem ra thưởng lãm tăng thêm hương vị nét đẹp ngày xuân.

Mở đầu cùng thưởng thức bài Xuân Hiểu tức là Buổi sớm mùa xuân của Mạnh Hạo Nhiên ( 689 - 740):

Xuân miên bất giác hiểu

Xứ xứ văn đề điểu

Dạ lai phong vũ thanh

Hoa lạc tri đa thiểu.

“Giấc xuân trời sáng không hay

Chim kêu ríu rít từng bầy khắp nơi

Đêm qua mưa gió tơi bời

Biết rằng hoa cũng có rơi ít nhiều”.

Bài thơ thanh thoát thật đẹp tả lại cảnh buổi sớm mùa xuân trong khi mọi cảnh vật đang tĩnh lặng im lìm thì bị đánh thức bởi tiếng chim kêu ríu rít. Tiếng chim nghe ra không phải vọng trên đầu cành cây hay bên hiên nhà mà  là vọng khắp nơi, khiến tiết trời xuân trở nên nhộn nhịp. Tác giả cũng phải ngỡ ngàng  trước cái tĩnh và cái động. Lòng không an tịnh, không yêu thiên nhiên thì khó mà thốt nên ngôn từ nhã nhặn như thế. Chính cái nhã nhặn, bình dị làm cho lời thơ thêm phong lưu khoáng đạt. Đặc biệt nhân tố chính ở đây là nhờ tiếng chim xuất hiện. Nếu tiếng chim xuất hiện ngay từ câu đầu thì tứ thơ sẽ không còn trong trẻo vi tế. Trong câu một và câu hai ta dễ dàng nhận thấy sự thanh bình sắc thái ngày xuân. Nhưng qua câu thứ ba nó có vẻ phá đi sự thanh bình của hai câu đầu mà chúng ta vẫn còn băn khoăn. Có lẽ câu cuối là câu hay nhất, vừa gửi gắm được tấm lòng lại nói lên được sắc thái mùa xuân. Phải chăng tác giả làm theo trực giác cảm hứng thấy cảnh sinh tình chớ chưa lập ý, bố cục thì phải. Nên bài Xuân Hiểu vẫn có gì đó đọc lên chưa sướng tai so với bài Xuân Hiểu của vua Trần Nhân Tông( 1258-1308):

Thụy khởi khai song phi

Bất tri xuân dĩ quy

Nhất song bạch hồ điệp

Phách phách xấn hoa phi.

“Tỉnh dậy ngó song mây

 Xuân về lòng chửa hay

 Chập chờn đôi bướm trắng

 Liền cánh lướt hoa bay”.

Thông thường trong thi ca sau tả cảnh là tới tả tình, để lồng tình chan hòa với cảnh. Nhưng bài thơ ngũ ngôn tứ tuyệt của vua Trần Nhân Tông đã vượt ra khỏi phạm trù níu kéo của khuôn phép làm nên nét đặc trưng riêng “ vô tình mới thật hữu tình”. Cái nhìn của thi nhân không khác chi “ sắc tức thị không, không tức thị sắc” cái nhìn thấu cảnh thấu tâm mà lâng lâng thơ mộng lãng đãng trời mây, nhả hương đượm hương. Phải nói Xuân Hiểu là một trong số bài tiêu biểu của vua Trần Nhân Tông hội đủ ba yếu tố làm nên bài thơ toàn hảo đó là: đạt ý, truyền cảm và trì hứng. Chỉ 20 chữ đã làm ta rung động thích thú, càng đọc lại càng muốn đọc. Xuân Hiểu của Mạnh Hao Nhiên so với Xuân Hiểu của vua Trần khác ý thơ chỗ động và không động. Một bên khi căn tiếp xúc trần liền bị trần chi phối ; còn một bên khi căn tiếp xúc trần thì không mảy may để trần chi phối. Căn chỉ nhận diện trần đơn thuần. Nếu không phải là người thoát tục, thoát khỏi sự ràng buộc của trần tâm, trần cảnh thì khó lòng xuất khẩu thơ như vậy. Tác giả đã hòa mình với  mùa xuân khiến cho người thưởng lãm không biết ở đâu là cảnh, đâu là tình nhưng khi nhìn vào ngữ vận ta sẽ thấy toát lên sự an nhiên, tự tại của người thấu lẽ cõi đời và sống vui với cái vui hiện tại. Như bài Xuân Cảnh tác giả đã nói được ý muốn “ sống đời vui đạo”.

Dương liễu hoa thâm điểu ngữ trì

Họa đường thiềm ảnh mộ vân phu

Khách lai bất vấn nhân gian sự

Chỉ bạng lang cang kháng thúy vi

“Chim kêu dương liễu nở hoa đầy

Bên mái tranh vàng mây chiều bay

Khách vào chẳng hỏi việc nhân thế

Lan can đứng tựa ngắm nhìn trời”.

Đứng trước cảnh thái bình mùa xuân, sống an nhàn với phút hiện tại thì đâu cần bàn chi nữa việc đời, việc hơn thua thời thế. Ta hãy cùng thong dong tự tại đứng ngắm sông, ngắm núi, ngắm cảnh vật để thấy lòng tĩnh lặng. “ Nhìn mây mắt thấy trời xanh, cho nên mắt cũng long lanh ánh hồng”. Sự thanh nhàn, ý khoáng đạt trong bài thơ xuyên suốt miên viễn mùa xuân âm hưởng thi vị lẫn đạo vị. Tâm là tâm Phật, Cảnh là cảnh đạo mà đối cảnh vô tâm mới là thiền. Quả là tuyệt diệu, bất khả tư nghì. Đời Lý và đời Trần mang đậm tư tưởng thấm nhuần đạo Phật nên thơ văn luôn có mùi vị giải thoát nơi đạo. Vua Trần Nhân Tông tức Trúc Lâm đại sĩ đã thổi một luồn gió mới về thi ca văn học thông qua đạo Phật. Nếu có dịp chúng ta thử tìm đọc cuốn “ Trái tim của Trúc Lâm đại sĩ” ta sẽ thấy thiền ngữ người xưa tuyệt diệu siêu việt cỡ nào, nói chi tiết về cách sống thanh nhàn nhưng luôn vui ở với đạo.

Thơ xuân hay, phần nhiều là của các bậc thiền sư giác ngộ, đã thấu tỏ chân lý việc đời. Hay ở chỗ dung dị mà cao sang, gần gũi lại thoát tục, khách chơi thơ đọc lên sẽ cảm nhận có uy linh gì đó vượt cả nghệ thuật. Nghệ thuật, không phải nghệ thuật mà chính là nghệ thuật. Đây chính là diệu dụng ngôn ngữ cửa thiền. Chúng ta muốn hiểu thiền, trước phải biết tu tâm dưỡng tánh. Nếu không thì suốt đời ta không bao giờ hiểu được ngôn ngữ thiền. Hai câu thơ của Mãn Giác thiền sư ( 1052-1096):

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận

Đình tiền tạc dạ nhất chi mai

“Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết

Đêm qua, sân trước một cành mai”.

đủ cho chúng ta thấy ánh sáng bản thể chân như của chúa xuân là bất diệt, không bao giờ mất hẳn. Khi hồn xuân đủ nhân duyên thì nó hiển thị ra bên ngoài, còn khi thiếu nhân duyên thì lùi về tiềm tàng bên trong. Hai câu của thiền sư là hai câu xứng tầm khó ai sánh bì, nó đặc biệt vì “ý tại ngôn ngoại” bắt chúng ta phải liễu ngộ theo trực giác linh tính của mình. Trong thơ đã hàm ý chân lý và chân lý ta phải tự suy nghiệm. Từ cổ chí kim, biết bao nhà thơ đã ngồi suy nghiệm, suy nghiệm bản thể “ Mạc vị xuân tàn” để rồi đột nhiên thốt lên giữa hư vô nơi trường mộng của đêm dài hoang vu “ Mùa xuân hiện giữa ngàn mai/ Nguyên hình nữ chúa trên ngày phù du” hay “ Xin chào nhau giữa con đường/ Mùa xuân phía trước miên trường phía sau” (Bùi Giáng). Đứng trước cảnh xuân thi nhân không những cảm nhận bằng mắt, bắt bằng tâm mà cả bằng lý trí nữa, và mỗi thi nhân có mỗi vẻ cảm nhận tự thể mùa xuân riêng.

Những nhà thơ chân chính thường lấy thi ca để tịnh dưỡng tâm hồn, làm cho tánh tình mình ngày mỗi sắc bén linh động hễ thấy cảnh là thấy tình. Cảnh là cảnh xuân và tình là tình thơ, mà xuân với thơ thường có mối duyên nợ tự ngàn xưa. Cho nên thơ xuân nhiều hơn thơ gió, thơ trăng, thơ thu, thơ đông… Lạc Nam vì chút tức tưởi cái duyên nghiệp nợ cầm mang “xuân và thơ như hình với bóng” nên vội đề:

Xuân tự ngàn xưa bạn với thơ

Tình xuân là cả vạn lời thơ

 Đẹp duyên hoa bút, xuân ngời sắc

 Rộn khúc xuân thiều, nhạc ánh thơ.

Xuân vắng, oanh hờn, dầu dáng liễu

Xuân về hương tỏa ngát lời thơ

 Xuân nương, thi sĩ, đôi ngời ngọc,

Dệt mộng ngày xuân lấy ý thơ".

Thơ xuân mà làm được nội dung như vậy quả là tài. Không sắc nhưng khó chê khó bắt bẻ. Chỉ dùng một vận “ơ” gây thành một âm điệu mới mẻ, xưa nay tìm hiếm gặp. Nhịp tiếp bài thơ thả từ đúng chổ, đúng điệu mà khách chơi thơ thường gọi là “ thất ngôn bát cú song điệp vận”. Bài thơ của Lạc Nam tiếp ý, tiếp từ nhẹ nhàng du dương uyển chuyển. Đặc biệt bao tâm huyết được dồn về đặt nơi câu kết nên ý và lời nhã nhặn.

Thơ xuân là chút tình của người nghệ sỹ, gởi chút lòng mong đem tình cảm phơi bày với thế nhân. Thơ của Mạnh Hao Nhiên, của Trúc Lâm đại sĩ, của Mãn Giác thiền sư, của Lạc Nam  đều là những áng thơ hay, công phu tuyệt đỉnh. Cho nên trong cảnh xuân mới về mỗi nhà thơ là mỗi con mắt thiền, thấy rõ thực tại chân lý cuộc đời, xuân là miên viễn, cảnh là vô thường. Dẫu đời có thăng trầm, có vui khổ nhưng bản chất tinh thể xuân muôn đời vẫn là xuân. Xuân là tánh, cảnh là tướng, mà vốn dĩ tánh bất biến còn tướng tùy duyên. Nói như vậy là để mở ra một lối thoát cho thi nhân, để thi nhân có quyền nắn tạo nên một thế giới thanh sắc thi ca ngôn ngữ chân lý mới. Vì tất cả nghệ thuật của thi ca là lối bày tỏ hiểu biết trực giác tâm linh của mình qua ngôn ngữ.