Phi như lý tác ý

“Này các Tỷ-kheo, có phi như lý tác ý và như lý tác ý. Do phi như lý tác ý, các lậu hoặc chưa sanh được sanh khởi, và các lậu hoặc đã sanh được tăng trưởng. Do như lý tác ý, các lậu hoặc chưa sanh không sanh khởi, và các lậu hoặc đã sanh được trừ diệt”.

Thế nào là phi như lý tác ý (ayoniso- manasikàra)?

“Này các Tỷ-kheo, ở đây, có kẻ phàm phu ít nghe, không được thấy các bậc Thánh, không thuần thục pháp các bậc Thánh, không tu tập pháp các bậc Thánh, không được thấy các bậc Chơn nhơn, không thuần thục pháp các bậc Chơn nhơn, không tu tập pháp các bậc Chơn nhơn, không tuệ tri các pháp cần phải tác ý, không tuệ tri các pháp không cần phải tác ý; vị này vì không tuệ tri các pháp cần phải tác ý, vì không tuệ tri các pháp không cần phải tác ý nên tác ý các pháp không cần phải tác ý và không tác ý các pháp cần phải tác ý. Này các Tỷ-kheo, và thế nào là các pháp không cần phải tác ý mà vị ấy tác ý? Này các Tỷ- kheo, nghĩa là các pháp do vị ấy tác ý mà dục lậu chưa sanh được sanh khởi, hay dục lậu đã sanh được tăng trưởng; hay hữu lậu chưa sanh được sanh khởi, hay hữu lậu đã sanh được tăng trưởng; hay vô minh lậu chưa sanh được sanh khởi, hay vô minh lậu đã sanh được tăng trưởng. Những pháp ấy là những pháp không cần phải tác ý mà vị ấy tác ý. Này các Tỷ-kheo, và thế nào là các pháp cần phải tác ý mà vị ấy không tác ý? Này các Tỷ- kheo, nghĩa là các pháp do vị ấy tác ý mà dục lậu chưa sanh không sanh khởi, hay dục lậu đã sanh được trừ diệt; hay hữu lậu chưa sanh không sanh khởi, hay hữu lậu đã sanh được trừ diệt; hay vô minh lậu chưa sanh không sanh khởi, hay vô minh lậu đã sanh được trừ diệt. Những pháp ấy là những pháp cần phải tác ý mà các vị ấy không tác ý. Do vị ấy tác ý các pháp không nên tác ý, do vị ấy không tác ý các pháp cần phải tác ý, nên các lậu hoặc chưa sanh được sanh khởi, và các lậu hoặc đã sanh được tăng trưởng. Vị ấy phi như lý tác ý như sau: “Ta có mặt trong thời quá khứ, hay ta không có mặt trong thời quá khứ? Ta có mặt trong thời quá khứ như thế nào? Ta có mặt trong thời quá khứ hình vóc như thế nào? Trước kia ta là gì và ta đã có mặt như thế nào trong thời quá khứ? Ta sẽ có mặt trong thời vị lai hay ta sẽ không có mặt trong thời vị lai? Ta sẽ có mặt trong thời vị lai như thế nào? Ta sẽ có mặt trong thời vị lai hình vóc như thế nào? Trước kia ta là gì và ta sẽ có mặt như thế nào trong thời vị lai?” Hay nay vị ấy có nghi ngờ về mình trong thời hiện tại: “Ta có mặt hay ta không có mặt? Ta có mặt như thế nào? Ta có mặt hình vóc như thế nào? Chúng sanh này từ đâu đến? Và rồi nó sẽ đi đâu?”. Với người phi như lý tác ý như vậy, một trong sáu tà kiến này khởi lên: “Ta có tự ngã”, tà kiến này khởi lên với người ấy như thật, như chơn; “Ta không có tự ngã”, tà kiến này khởi lên với người ấy như thật như chơn; “Do tự mình, ta tưởng tri ta có tự ngã”, tà kiến này khởi lên với người ấy như thật, như chơn; “Do tự mình, ta tưởng tri ta không có tự ngã”, tà kiến này khởi lên với người ấy như thật, như chơn. “Không do tự mình, ta tưởng tri ta có tự ngã”, tà kiến này khởi lên với người ấy như thật, như chơn; hay tà kiến này khởi lên với người ấy: “Chính tự ngã của ta nói, cảm giác, hưởng thọ quả báo các nghiệp thiện ác đã làm chỗ này, chỗ kia; chính tự ngã ấy của ta là thường trú, thường hằng, hằng tồn, không chuyển biến, và sẽ vĩnh viễn tồn tại”.
 

“Ta có tự ngã”;

“Ta không có tự ngã”;

“Do tự mình, ta tưởng tri ta có tự ngã”;

“Do tự mình, ta tưởng tri ta không có tự ngã”; “Không do tự mình, ta tưởng tri ta có tự ngã”; “Chính tự ngã của ta nói, cảm giác, hưởng thọ quả báo các nghiệp thiện ác đã làm chỗ này, chỗ kia, chính tự ngã ấy của ta là thường trú, thường hằng, hằng tồn, không chuyển biến, và sẽ vĩnh viễn tồn tại”.

Đức Phật gọi các tư duy trên là tà kiến (nhận thức sai lầm), kiến trù lâm (quan điểm u ám như rừng rậm), kiến hoang vu (lối suy nghĩ mơ hồ, hoang mang, không nhận rõ phương hướng), kiến hý luận (trò chơi của đầu óc), kiến tranh chấp (quan điểm gây nên tranh chấp, tranh luận), kiến kiết phược (lối tư duy trói buộc con người vào thế giới mê chấp khổ đau) (2); chúng là kinh nghiệm cá nhân, là sự không biết, không thấy, cảm giác mê đắm, sự kích thích, dao động, xuyên tạc của những người bị tham ái chi phối (3); chúng chỉ là một loại tư duy mê lầm, một tâm thức vọng động, chấn động, một trò tiêu khiển tư tưởng, một ngã mạn, con đẻ của tham dục, là ung nhọt của tâm thức, là mũi tên độc cần phải trừ bỏ, cần phải loại bỏ (4). Vì sao? Vì chúng đưa đến khổ đau. Vì chúng là nguyên nhân của sanh, già, chết, sầu, bi, khổ, ưu, não, các hệ quả khổ đau của sự kiện luân hồi do vô minh và ngã ái tạo ra. Chính lối tư duy nhầm lẫn hay phi như lý tác ý này tiếp tục giam cầm kẻ phàm phu trong vòng luân hồi khổ đau bất tận, không bao giờ được giải thoát hay tự do; tựa như kẻ trằn trọc thâu đêm chịu đựng đêm dài không ngủ, như người bộ hành ốm yếu cảm thấy mệt mỏi vì đường dài lê thê vậy (5):

Đêm dài cho kẻ thức,
Đường dài cho kẻ mệt,
Luân hồi dài, kẻ ngu,
Không biết chơn diệu pháp.
 

Như vậy, do không biết chơn diệu pháp, tức không thấu rõ lời Phật dạy về vô thường, khổ, vô ngã, không tập trung tư duy về khổ, khổ tập, khổ diệt và con đường đưa đến khổ diệt, kẻ phàm phu bị chìm đắm trôi lăn mãi trong vòng sanh tử khổ đau vì lối suy tư mê lầm hay phi như lý tác ý. Vị ấy tự trói buộc mình vào vòng luẩn quẩn khổ đau bởi chính nhận thức mê lầm và lối tư duy không thiết thực, không lợi ích của chính mình.