Thấm thoắt đã tròn 50 năm kể từ ngày nguồn đạo thiêng và hồn sông núi tạo tôn dung Bồ tát. Những gì đã qua, điều nào chưa phai, ai đã quên hay còn nhớ, xin nhắc lại để tình yêu cái đẹp, cái thiêng đời đời bền vững.

Văn minh ư, tiến bộ ư, có nhân mạng phải bảo tồn sinh mạng. Nhưng ngày ấy, loa phóng thanh gian dối đặt bày lịch sử, hòng để tham sân si đứng núp sau lý tưởng độc lập, hòa bình, dâng mưu hiểm độc quyền chân lý. Tình ruột thịt, nghĩa đồng bào khi đã cạn quay khí giới chống nhau nghiệt ngã. Nhưng nhân quả tuần hoàn báo ứng, cái gì là dã tâm thì phải lộ. 

Và thế là mùa Phật đản năm Quý Mão - 1963:

5 màu cờ vừa phất phới, chìa tay sắt vờ bọc nhung bác ái, Ngô Đình Thục khởi tâm đố kỵ quyết một phen triệt hạ.

8 thiếu niên đương thỏa lòng, điều bọc thép giả làm màn chở che, Ngô Đình Khôi sinh dạ ghét ghen thẳng một đường tàn sát.

Vầng trăng tròn ngày đản sinh như nhuộm đỏ. Những thần tiên trên trời nhỏ lệ xót thương, dòng mưa tuôn rửa trôi máu thắm. Tếng nấc ngẹn ngào từ muôn tim bật lên thành tiếng… Em ơi! 

Tôn giáo nghìn đời của dân tộc bị ứng xử bất công, gây Pháp nạn lịch sử, nền Đệ nhất Cộng hòa gia đình trị dòng họ Ngô mở ra thời đen tối:

Tiếng kệ sáng gọi bình minh, thế thái cảm điều tang tóc.

Lời kinh chiều tiễn hoàng hôn, trần hoàn luống những thảm thương. 

Từ tiếng gọi tha thiết cho nhân sinh, bên bờ sông Hương thiêng liêng, những mầm xanh hóa tượng đài Thánh tử. Cố đô Huế vang vọng lời nguyện từ bi, chuông Từ Đàm thánh thót: người Phật tử không dùng bạo lực để thay bạo lực. Cuộc vận động bày tỏ nguyện vọng bình đẳng tôn giáo lan nhanh vào miền Nam. Được các giới ủng hộ, tin yêu, tại Sài Gòn thủ đô, cuộc đấu tranh bất bạo động của Phật giáo dâng cao chưa từng có.

Cùng lúc, những bắt bớ, giam cầm, thủ tiêu Phật tử, Tăng Ni không ngừng diễn ra, thiết quân luật Chính phủ Diệm ban hành, nhằm bố ráp chùa chiền triệt đường tranh đấu.
Nhưng:

Chí xuất trần nào ngại mưu tà không ngừng hành hạ.

Thân nhập thế đâu màng kế gian liên tiếp khảo tra.

Cờ Phật tung bay, cà sa thanh thoát, nào tuyệt thực, tuần hành, nào gửi thỉnh nguyện thư, trí thức các giới khiến triệu triệu đồng bào thức tỉnh lương tâm trước quặn đau của nền đạo lý. 

Đúng lúc ấy, tại chùa Ấn Quang, Hòa thượng Thích Quảng Đức, trụ trì chùa Quán Thế Âm đã đưa ra “Lời Nguyện Tâm Huyết”, nguyện thiêu tấm thân giả tạm để bảo tồn đạo Phật.

Hòa thượng bày tỏ những điều cầu mong Chính phủ sáng suốt thi hành chính sách lợi dân, thiết tha kêu gọi tăng ni, Phật tử đoàn kết một lòng hy sinh vì đạo.

Không một lời hiềm thù não hại, nói và làm đi đôi, tri và hành hợp nhất, tại ngã tư Phan Đình Phùng - Lê Văn Duyệt, Ngài trải nghiệm tử sinh bằng ngọn lửa Từ Bi, trong tư thế nhập định an nhiên, giờ phút ấy nhân gian có một. Ngài ngồi vững khi toàn thân bùng cháy. Lửa ngất trời và những tiếng khóc nấc lên khôn xiết bàng hoàng.

Giữa hư không, chư Thiên nhỏ lệ trỗi nhạc huyền tán thán.

Khắp đô thành, Phật tử thắt lòng kết hoa tâm phủ phục.

Lửa bốn nghìn độ phải khuất phục trước lòng từ bi quảng đại, kết thành tim xá lợi nhiệm màu. Chính phủ hoang mang khi hình ảnh Ngài ngồi trong lửa đỏ truyền đi chấn động cả năm châu, làm rạng rỡ tinh thần vô úy.

Nhưng nghiệp ác của nhà Ngô càng lúc càng lún sâu vào bạo lực và thả sức điêu ngoa. Súng đạn vô lương, ngôn từ thiếu học, gây chán ghét từ những người thiết tha yêu sự thật. 

Phật giáo đồ lần lượt noi gương, tự mình thắp lên làm cây đuốc sống: Đại đức Nguyên Hương, Thầy Thanh Tuệ, Sư cô Diệu Quang, Thượng tọa Tiêu Diêu, Đại đức Quảng Hương, Đại đức Thiện Mỹ. 6 pháp thể thiêu thân vì đạo, soi rọi vô minh. Tín ngưỡng tự do, đạo lý sinh tồn, nghìn người như một quyết tâm bảo vệ. Họ đã đi như một dòng sông, mong rửa sạch những oán thù tôn giáo.

Quay lưng với thiện chí của dân chúng, Chính phủ nhà Ngô bỏ mặc mọi cảnh báo an nguy, huy động sài lang, lệnh đồng loạt tấn công tất cả những chùa chiền lớn. Trước họng súng lăm le, sinh viên Phật tử Quách Thị Trang đi đầu đoàn biểu tình đòi “trả Thầy của chúng tôi”. Bất ngờ một dòng đạn xuyên ngang thân thể, Trang ngã xuống trước cổng chợ Bến Thành, trong dòng nước mắt tiếc thương của sinh viên cả nước. “Trang hỡi Trang em là vì sao sáng”, bài hát ngân vang xúc động muôn người.

Đá trắng tạc hồn nữ sinh hào kiệt cho muôn thu hương ngát.

Bút son ghi phận gái ngoan hiếu thảo để nghìn đời hoa thơm. 

Còn nhiều nữa những chí, những tâm, những hành, những nguyện, xả thân mình cứu đạo an dân, để 1963 ghi dấu son vào dòng sử Việt. 

Mấy mươi năm Phật giáo chấn hưng, trong Pháp nạn lửa đỏ hiện hoa sen, bày pháp dụ, tâm tỏa sáng đại hùng đại lực. 

Bao thập kỷ đạo Pháp xương minh, nơi thanh bình tượng vàng thêm quả phúc, nêu chí khí, lòng không mờ đại nghĩa đại nhân.

Đó mới là cốt tủy của tưởng niệm, tri ân, chứ nào phải chạy theo lợi danh của phường túi cơm giá áo, khúm núm nịnh bợ quyền cao, bỏ mặc sự chà đạp vào kim thân Phật Tổ.

Trái tim Bồ tát kết tụ phong trào 1963, tinh thần bất bạo động làm rạng rỡ Phật giáo Việt Nam tranh đấu sử.

Kính cẩn nghiêng mình trước các anh linh, để có những huy hoàng của hôm nay… người con Phật khắc ghi lòng mãi nhớ!

Sài Gòn, mùa sen nở 2013, đệ tử Thích Thanh Thắng đê đầu tưởng niệm.