Hoàn cảnh ngoại vi không phải là nguyên nhân chính khiến chúng ta gặp đau khổ. Đau khổ được tạo ra bởi một tâm hồn chưa được gọt dũa thuần dạy. Sự xuất hiện của những tình cảm nguy hại trong tâm hồn chúng ta đến với những hành vi sai lạc. Một tâm hồn có bản chất thanh khiết bị bao phủ bởi những tình cảm nguy hại như thế này sẽ sa vào những đau khổ. Sức mạnh của chúng sẽ đẩy chúng ta đến những hành vi lạc lối và chắc chắn sẽ đưa chúng ta đến với đau khổ. Chúng ta cần phải, với sự quan tâm và ý thức sâu sắc, phân biệt được đâu là những cảm xúc tình cảm gây rắc rối phiền muộn như thế này. Khi những thái độ, tình cảm, cảm xúc, quan niệm sai lạc của chúng ta bị đẩy lùi thì đồng thời những hành vi sai lạc xuất nguồn từ chúng cũng bị biến mất.

Theo lời của vị học giả Tây Tạng vào cuối thế kỷ XI đầu thế kỷ XII, Milarepa nói “Khi nó hình thành, nó hình thành trong không gian của chính nó; khi nó phân hủy, nó phân hủy trong toàn bộ không gian”. Chúng ta cần phải làm quen với các trạng thái trong tâm hồn mình nhằm tìn hiểu được cách thức đẩy lùi được những thái độ tiêu cực có hại trong tâm hồn mình, giúp tâm hồn mình được thanh khiết trở lại như xưa. Trước khi những đám mây đen kéo đến thì bầu trời vẫn luôn trong xanh và bầu trời sẽ trong xanh trở lại khi những đám mây đen kia biến mất. Thực ra thì bầu trời vẫn luôn trong xanh ngay cả khi chúng ta thấy rằng những đám mây đen kia đang che khuất nó, vì đó chính là bản chất cuối cùng của bầu trời.

Bản chất của dòng nước là không hề bị ô nhiễm vấy bẩn bởi rác rưởi. Tương tự như thế, bản chất của tâm hồn, ngay cả một tâm hồn đang gặp rắc rối, cũng không hề bị ô uế bởi những vẩn đục dơ bẩn. Tâm hồn trong sáng của tất cả mọi người đều không hề bị ô uế ngay cả bởi những cảm xúc tình cảm sai lạc như lòng căm thù. Lần tới khi bạn cảm thấy căm thù, bạn hãy cố gắng thử xem liệu bạn có thể tách rời tâm hồn mình khỏi cảm xúc căm thù đó để đóng vai trò là đối tượng quan sát nó hay không. Trong khi chúng ta thường nghĩ rằng “Mình căm thù…”, giống như thể tâm hồn chúng ta và lòng căm thù là hai đối tượng hoàn toàn được kết chặt với nhau, ở đây bạn lại quan sát lòng căm thù từ một khoảng cách nhất định, bạn quan sát những sai lạc của nó, điều này sẽ giúp bạn có thể được trạng thái bình ổn thanh thản trong tâm hồn.

Để làm được điều này, trước tiên bạn cần phải phát triển khả năng quan sát suy nghĩ của chính mình vì mỗi khi hữu thức của bạn bị chìm ngập trong những suy nghĩ thì thật khó để bạn có thể vận dụng hữu thức của mình để quan sát suy nghĩ. Nhưng nếu, khi suy nghĩ xuất hiện, bạn có thể tách rời hữu thức của mình thì dần dần bạn sẽ phát triển được khả năng vận dụng hữu thức để quan sát hữu thức và rồi thậm chí ngay cả khi lòng căm thù xuất hiện thì tâm hồn bạn vẫn có thể bước ra xa để quan sát lòng căm thù đó. Qua việc làm quen với bài luyện tập này, bạn có thể dần dần ý thức được những gì được gọi là “tâm hồn cơ bản”, không bị tác động bởi bất kỳ những gì bạn thích hoặc không thích, những gì bạn muốn hoặc không muốn. Khi tâm hồn không bị phân mảnh đứt đoạn thành nhiều mảnh khác nhau, bạn có thể cảm nhận được bản chất tự nhiên của nó, bản chất trong sáng và thông tuệ của nó, nếu bạn duy trì được trạng thái này, trải nghiệm về sự trong sáng và thông tuệ của tâm hồn như thế này sẽ càng được phát triển. Vì ngay cả bản chất của lòng căm thù cũng là sáng suốt và thông tuệ nên lòng căm thù sẽ dần dần bị tan chảy trong tâm hồn cơ bản.

Bạn không cần phải cố gắng tập trung ngăn cản dòng chảy mạnh mẽ của những suy nghĩ và những cảm xúc dạt dào trong tâm hồn mình; nói đúng hơn, bạn đừng để tâm hồn mình bị cuốn theo chúng. Tâm hồn bạn khi ấy sẽ xuất hiện ở hình thức cơ bản tự nhiên nhất của nó, khi ấy bạn có thể nhận ra được bản chất trong sáng của nó.

Khi bạn hiểu được rằng sự sáng suốt thông tuệ là bản chất cơ bản của tâm hồn mình thì những phẩm chất cao thượng hơn chẳng hạn như lòng yêu thương sẽ đâm chồi nảy lộc. Đây là lý do tại sao tôi nói rằng sự chuyển hóa trong tâm hồn không thể nào xuất hiện qua những thay đổi thuộc môi trường ngoại vi của bạn. Việc bạn tìm kiếm nhiều thứ hơn nữa sau khi bạn đã có được những thứ hơn nữa sau khi bạn đã có được sự hài lòng toại ý.

Sự tự do chỉ xuất hiện qua việc thấu hiểu được bản chất cơ bản cuối cùng của chính tâm hồn; nó cũng không thể xuất hiện nơi chúng ta do người khác ban tặng cho. Hạnh phúc chỉ xuất hiện qua việc đào luyện tâm hồn; không có sự đào luyện tâm hồn thì chúng ta chẳng cách nào có thể hạnh phúc được. Bất kể bản chất của thế gian này là gì, chúng ta sẽ không phải chịu đựng những thống khổ ưu phiền hoặc gây ra những thống khổ ưu phiền khi chúng ta tin rằng bản chất cơ bản cuối cùng của tâm hồn là sự sáng suốt thông tuệ.

(Trích: Bảy bước yêu thương - DALAI LAMA, Biên dịch: Lê Tuyên, Hiệu đính: Lê Gia)