Như chúng ta đã biết phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963 bắt nguồn sâu xa từ chính sách lệ thuộc ngoại bang, đi ngược chiều với dân tộc và từ chính sách kỳ thị Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm. Từ rất sớm, trước lúc phong trào bùng nổ, giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam đã nhận định: “Gia đình họ Ngô không chỉ tượng trưng không chỉ cho Thiên Chúa giáo mà cả cho sự can thiệp của nước ngoài” [1] .  Về chính sách kỳ thị Phật giáo của chính quyền Ngô Đình Diệm, trong kháng thư gửi cho Ngô Đình Diệm ngày 20-2-1962, giới lãnh đạo Phật giáo miền Nam đã chỉ rõ: “Hàng ngày chúng tôi nhận được thư từ kêu van từ nhiều nơi gửi về tố sự khủng bố, áp bức bất công ở hạ tầng đối với Phật giáo chúng tôi không kể xiết” [2] . Ông Chan Htoon, Hội trưởng Hội Phật giáo thế giới cũng vạch ra rằng: “Ngay khi chế độ Ngô Đình Diệm được thiếp lập, dân chúng Campuchia khoảng 600.000 người theo Phật giáo Nam tông sinh sống tại miền Nam Việt Nam đã kêu ca là họ đã bị chính quyền Nam Việt Nam và Giáo hội Thiên Chúa giáo ngược đãi một cách có tổ chức. Từ năm năm qua, sự áp chế ngược đãi Phật giáo đã trở nên phổ thông, cho đến nay thì Phật tử Việt Nam cũng chịu chung một số phận”[3].

Đêm 20 rạng ngày 21-8-1963, chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện “Kế hoạch nước lũ”, tấn công đồng loạt các chùa trên khắp miền Nam, bắt giữ hàng ngàn Tăng Ni, Phật tử và ban hành lệnh giới nghiêm. Căm phẫn trước hành động này, ngày 25-8-1963, 5 vạn nhân dân thủ đô Hà Nội họp mittin lên án chính quyền Ngô Đình Diệm. Tại cuộc mittin, đại biểu của nhiều tổ chức, tôn giáo lên án chính quyến Ngô Đình Diệm đàn áp Phật giáo và bày tỏ sự ủng hộ đối với cuộc đấu tranh của đồng bào Phật giáo miền Nam. Nhà sư Thích Trí Độ, Hội trưởng Hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam cho “Kế hoạch nước lũ” của Diệm là “một vụ khủng bố Phật giáo lớn nhất, tàn khốc nhất trong lịch sử của Phật giáo Việt Nam”  .[13]

Điều cần chú ý là sau khi chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ, phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 được đánh giá như là một mũi tiến công của phong trào cách mạng miền Nam. Tổng Bí thư Lê Duẩn viết: “Cả trong thành thị cũng dấy lên những làn sóng cách mạng quyết liệt, làm rối loạn hậu phương của địch, làm lung lay tận gốc chế độ bù nhìn. Hoang mang trước sự lớn mạnh và thế tiến công cách mạng , đế quốc Mỹ buộc phải thay đổi tay sai, phế bỏ Ngô Đình Diệm hòng để cỉa thiện tình hình chính trị và quân sự để cứu vãn thất bại. Song Mỹ đã phạm phải sai lầm. Sau sự sụp đổ của Diệm, chiến tranh cách mạng đã phát triển lên một bước mới” [20] .  

Qua hai ngàn năm lịch sử, kể từ khi được truyền vào nước ta, lịch sử đã xác chứng rằng Phật giáo Việt Nam đã có những hoạt động cho thấy sự gắn bó chặt chẽ giữa Phật giáo Việt Nam với cộng đồng dân tộc. Tuy nhiên, hiểu biết sự gắn bó này sẽ không đầy đủ nếu chỉ nhìn một cách đơn thuần về tinh thần và thái độ của Phật giáo đối với dân tộc mà không chú ý đến thái độ của nhân dân, chính sách của nhà nước đối với Phật giáo. “Sự hậu thuẫn của miền Bắc đối với phong trào Phật giáo miền Nam Việt Nam năm 1963”  như đã trình bày trên góp thêm một cứ liệu giúp chúng ta hiểu rõ hơn về điều mà như chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Phật giáo Việt Nam với dân tộc như hình với bóng, tuy hai mà một”[21].